magazyn Świat Nei Jia
NR 29 (KWIECIEŃ 2003)
SPECJALNE JUBILEUSZOWE WYDANIE

Szermierka historyczna

RAPIER - TERMINOLOGIA I KLASYFIKACJA
Szczepan Twardoch

szczepan@moanrchia.pl
www.fechtunek.monarchia.pl

Części składowe rapiera

Rapier - schemat

Rapier, jaki jest, każdy widzi. Składa się zaś z dwóch generalnych części - głowni i oprawy. Na oprawę składają się kosz, rękojeść i głowica, głownia zasadniczo wykonan jest z jednego kawałka metalu, wyróżnia się zaś na niej szereg części: tang, czyli trzpień, przechodzący przez rękojeść, do niego przykręcona jest głowica. Na poziomie jelców trzpień przechodzi w ricasso - tępą część, za którą ujmuje się palcami. Za pas d'ane zaczyna się właściwa głownia, dzieląca się na cześć forte, bliżej rękojeści - jest to częśc silna, przeznaczona do obrony i zbić, oraz na część foible, część słabą, służącą do ataku.

Na kosz składa się rękojeść - najczęściej drewnianna, zwężająca się ku końcom, czasem pokryta plecionką drucianną, czasem karbowana, emaliowana, lub obciągnięta skórą. Głowica, przykręcona do trzpienia, ma znaczenie konstrukcyjne (przez odkręcenie głowicy można rapier rozłożyć), oraz wyważa rapier. Często spotykane zakończenia głowicy, w kształcie niewielkich bolców mają za zadanie zwiększyć obrażenia przy ciosie głowicą. Zasadniczym elementem kosza są jelce - prostopadły do głowni i rękojeści pręt, czasem wygięty esowato, często zdobiony, czasem ograniczony do jednego, dolnego ramienia. Dłoń trzymającą rękojeść chronić ma kabłąk - w niektóych rapierach nie występuje. Przełożone przez jelce palce, lub palec chroni ośla podkowa - dwa wygięte pręty, obejmujące ricasso. Ośla podkowa, jelce i kabłąk są najczęściej połączone skomplikowanym systemem obłęków, mających za zadanie chronić dłoń - czasem obłęki uzupełniane są o tarczki, lub wręcz zastępowane miseczką rapiera cup-hilt. Obok zamieszczam również angielską terminolgię kosza rapiera, co może być przydatne, ze względu na ogromną ilość materiałów dotyczących szermierki w języku angielskim. Warte zauważenia jest również to, że angielska terminologia jest o wiele bardziej dokłądna od polskiej. To, co po polsku w czambuł nazywane jest obłękami, po angielsku, jak widać, zaszeregowane jest do różnych, trzech, kategorii.

Angielskie nazewnictwo części rapiera

Definicja rapiera - problemy

Co rozumiem przez "rapier"? W polska terminologię broniznawczą wkradł się, moim zdaniem, zasadniczy błąd. Zdzisław Żygulski, za Herbertem Seitzem pisze, że "typologia rapierów zasadza się na zmienności kształtów rękojeści" (Zdzisław Żygulski, Broń w dawnej Polsce, Warszawa, PWN, 1975), co prowadzi do zasadniczego nieporozumienia. Otóż, jako rapier Żygulski klasyfikuje typ 1a, 1b, 1c - "rapiery o rękojeści krzyżowej, szwedzko-niderlandzkiej". Przedstawiona na ilustracji konstrukcja rękojeści determinuje zupełnie inny sposób użycia, niż rapier - w rapierze fundamentalne znaczenie ma przełożenie palców przez jelce - typ 1 na to nie pozwala, wprowadzając za to (1b) paluch, w który wkłada się kciuk - charakterystyczny element broni nastawionej na cięcie, pozwalający zadawać ciosy szybciej i hamować cięcie - a przy tym zupełnie niepotrzebny w broni kolnej, jaką, w swej istocie jest rapier.

Haudegen

Oczywiście, można stwierdzić, że nazewnictwo jest kwestią umowną, ale, po pierwsze, są solidne przesłanki, że ówcześni rzeczonej broni rapierem nie nazywali, ponadto, jest to podstawowy błąd metodologiczny, stworzenia zbyt szerokiej kategorii, nie wprowadzającej klarownego podziału. Jeżeli rozpatrzymy Typ 1 w świetle, powiedzmy, rapiera i szabli haudegen typ 1 można by spokojnie zaszeregować razem ze wszystkimi do jednej kategorii - z haudegen łączy go kształt rękojeści (patrz ilustracja z prawej - tzw. batorówka gdańska z berlińskiego Das Zeughaus.) oraz czasy, w jakich występował.

Moim zdaniem, fundamentalnym kryterium klasyfikacji broni powinna być funkcja, do jakiej została stworzona - czyli sposób walki. Dekor ma znaczenie drugorzędne. Przedstawione w powyzszej typologii Żygulskiego typy 1a, 1b, 1c, 3 (szpada walońska albo pałasz waloński), 4a (szkocki miecz koszowy) 4b (angielski mortuary sword z czasów Cromwella) i 4c (schiavona) moim zdaniem rapierami nie są. Bliżej im raczej do miecza, czy pałasza - czyli broni kawaleryjskiej, jaką rapier zdecydowanie nie jest.

Za rapier uznaję broń, ujmowaną z przełożeniem palca przez jelec (ma to fundamentalne znaczenie), z jednoręczną rękojeścią, z pełnym pas d'ane, oraz z głownią przeznaczoną przedewszystkim do pchnięcia, w której możliwość cięcia, jeżeli występuje, jest sprawą drugorzędną.

Z fatalnej klasyfikacji Żygulskiego wynikają takie nieporozumienia, jak rajtaria uzbrojona w rapiery. Oczywiście chodziło o typ 1. Za słabością klasyfikacji opartej na typie rękojeści przemaiwa również fakt, że często do tego samego kosza posiadano kilka głowni - lekką, rapierową do pojedynku oraz cięższą, w typie mieczowym, na wojnę. W taki sposób powstały tzw. "mieczorapiery" - czyli mieczowe głownie oprawione w rapierowe kosze - taką broń prawdopodobnie ma przy boku książe de Olivares na obrazie "Książe de Olivares" Velasqueza. Mieczorapier powinien być klasyfikowany jako miecz ze względu na głownię oraz sposób walki.

Rękojeść szpady

W niektórych publkacjach słowo "rapier" używane jest zamiennie ze słowem "szpada". Ja przychylam się to ścisłego stosowania terminu "szpada" do broni używanej od drugiej połowy XVII wieku, przez cały wiek XVIII i XIX. Szpada XVII i XVIII wieczna różni się od rapiera paroma zasadniczymi elementami: głownia szpady jest zupełnie pozbawiona możliwości zadawania cięć - jest graniasta, znacznie krótsza (80 cm) i lżejsza. Ponadto, zachodzą również znaczne różnice w budowie rękojeści - ricasso nie ma znaczenia funkcjonalnego, jest ponadto cześcią rękojeści, nie głowni, nie występują obłęki, etc. - patrz ilustracja obok.

Głownia

Rapier saksoński

Głownia rapiera mieści się w przedziałach: długość od 90 do 130 cm, szerokość u nasady od 4 (tylko w przypadkach, kiedy szeroka u nasady głownia raptownie zwęża się ku sztychowi) do 1,5 cm. Przekrój głowni bywa romboidalny, soczewkowy, lub, rzadziej, płaski. Czasem występuje żebro, usztywniające głownię, prostopadłe do osi przekroju głowni - klingi z żebrem nie nadają się raczej do cięcia.

Sakson u boku niemieckiego patrycjusza

Najczęściej spotyka się rapiery z głownią długości około metra, o przekroju soczewkowym lub romboidalnym - można przypuszczać, że jest to forma głowni najabrdziej optymalna, wystarczająco długa do skutecznego pchania, jednocześnie na tyle króka aby umożliwiać szybki powrót i, ogólnie, łatwe władanie bronią, ponadto umożliwiająca zadanie cięcia. Długie, 110-130 cm liczące, wyposażone najczęściej w żebro rapiery włoskie służyły przede wszystkim do pchnięcia oraz do scramaccioni, (co to jest scramaccioni: patrz artykuł Ricka Orliego) zadawanego specjalnie ku temu ukształtowanym, liściasto rozszerzonym sztychem. Bardzo często głownia jest ażurowa - w strudzianch znajdują się okna, które czynią głownię lżejszą, a ponadto przydają jej niewątpliwej elegancji.

Dłuższe niż metr bywały głownie tzw. rapierów saksońskich (patrz ilustracja obok) któych klasyfikacja jako rapiery jest problematyczna - jako ciężka broń kawaleryjska bliższe są raczej koncerzom. Za zakwalifikowaniem "saksona" do rapierów przemawiać może fragment ryciny (z lewej strony) - u boku niemieckiego patrycjusza z końca XVI wieku widzimy saksona właśnie - co by przemawiało za również cywilnym i pieszym zastosowaniem tej broni. Trzy piękne rapiery saksońskie znajdują się w Zbrojowni na Wawelu - można je zobaczyć tutaj.

Kosz

Można zasadniczo wyróżnić cztery typy koszy: prosty, obłękowy, z tarczkami, dzwonowy (terminologia i klasyfikacja własna). Ta klasyfikacja, jak mi się wydaje spełnia metodologiczne warunki właściwej klasyfikacji - tzn. wyczerpuje cały zbiór a kategorie są rozłączne, lecz jest dosyć ogólna. Jest to chyba nie do uniknięcia przy klasyfikowaniu koszy rapierów - mnogość form jest olbrzymia.

Prosty kosz rapiera

Rapier "prosty" to najwcześniejsza forma kosza - składa się z jelca, oślej podkowy, jedengo, ewentualnie dwóch poziomych obłęków, oraz, nie zawsze, kabłąka. W takie rękojeści często oprawiano głownie mieczowe, lub pośrednie między głowniami rapierowymi a mieczowymi. Na ilustracji z prawej strony mamy właśnie taki kosz (współczesna replika, wyprodukowana przez Del Tin) - oprawiona weń jest głownia pośrednia między mieczową a rapierową. POdobny rapier, z tym, że wyposażony w kabłąk nosi przy pasie szuler na obrazie Caravaggia "Powołanie św. Mateusza".

Rapier obłękowy to najczęściej spotykana forma, można powiedzieć - klasyczna. Jest to również klasa najszersza - obejmuje szereg typów rapierów, których kosze oprócz jelca, pas d'ane i kabłąka posiadają jeszcze szereg różnych obłęków. Nie istnieje polskie nazewnicto rozróżniające poszczególne obłęki w sposób jednoznaczny, dlatego wygodne jest stosowanie słownictwa angielskiego w tym wypadku.

Klasyczny rapier obłękowy Inny rapier obłekowy

pappenheimer

Wariacją rapiera obłękowego jest kosz z tarczkami (ang pappenheimer) - znowu, klasyfikacja tutaj nie jest ostra. Tarczki mogą przyjmować formę szczątkową, proszącą się o zaklasyfikowanie do rapierów obłękowych, mogą też być tak duże, że rapier w zasadzie przypomina rapier dzwonowy. Charakterystyczna jest perforacja tarczek - być może w celu zmniejszenia wagi - lecz sądzę, że utrata wagi jest tutaj tak niewielka, że, jak się wydaje, ważniejsza jest tutaj funkcja dekoracyjna. Pappenheimery były chyba jedynymi z rapierów, które uzywane były na wojnie - często do takiego kosza oprawiano ciężkie głownie, pośrednie miedzy głowniami rapiera a miecza. Z pappenheimerem w ręku zginął pod Lutzen Gustaw Adolf. Nie jest to jednakże zasadą - czasem podobnie oprawiano głownie wręcz filigranowe, lub wyposażano lekkie rapiery obłękowe w niewielkie tarczki.

Chrnonologicznie ostatnim typem kosza jest kosz dzwonowy. Taka forma rapiera została wprowadzona w Hiszpanii lub we Włoszech, w pierwszej połowie XVII wieku. Najpowszechniejsza stała się w Hiszpanii, gdzie rapierów dzwonowych używano bardzo długo, aż do początków XVIII wieku, podczas gdy wszędzie indziej rapier dawno już wyparty był przez szpadę. Nieco zdegenerowane formy rapiera dzwonoewego przetrwały w Ameryce Łacińskiej aż do wieku XIX. Nieodłącznym towarzyszem rapiera dzwonowego jest lewak hiszpański - o tym w innym arytykule. Jak żaden inny kosz dzwonowy ma formę raczej jednostajną i łatwą do wyróżnienia spośró innych rapierów - chociaż i tutaj wystęują formy przejściowe, są one jednak bardzo rzadkie. Kosz dzwonowy łączony był również raczej z jednym typem głowni - długiej, najczęściej z żebrem, wyłącznie do pchnięcia. Występuje on w kilku wariacjach - z kabłąkiem, bez kabłąka, z kabłąkiem "wyciagniętym" z kosza, z jelcami, i bardzo rzadko, bez jelców. Głowica, oprócz form powszechnie spotykanych w innych rapierach, przyjmuje czasem formę dla rapiera dzwonowego swoistą - spłaszczonej, grzybkowatej kuli.

Powrót do spisu treści


Strona została przygotowana przez Tomasza Grycana.

Wszelkie pytania i uwagi dotyczące serwisu "Neijia" proszę przesyłać na adres:

Uwaga! Zanim wyślesz e-mail, przeczytaj dokładnie F.A.Q.

Powrót do strony głównej.